Θεά Άρτεμη

Η λατρεία της Αρτέμιδος

Η λατρεία της Αρτέμιδος υπήρξε λαμπρή σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο. Στον ναό της Αρτέμιδος στις Άγρες της Αττικής υπήρχε άγαλμα της Θεάς που την αναπαριστούσε με το τόξο της στα χέρια καθώς οι Αθηναίοι έλεγαν, όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας στα "Αττικά" του, ότι σε αυτήν την περιοχή κυνήγησε η Άρτεμις για πρώτη φορά όταν ήλθε από τη Δήλο. Εκεί, ο Ηρώδης ο Αθηναίος έκτισε στάδιο από λευκό πεντελικό μάρμαρο. Κατά την έκτη ημέρα του μηνός Βοηδρομιώνος γινόταν μεγάλη πομπή εφήβων και θυσία αιγών προς τιμήν της Αρτέμιδος Αγροτέρος ενώ ακολουθούσε πάνδημο δείπνο με το κρέας των θυσιασμένων ζώων. Στην Ακρόπολη της Αθήνας υπήρχε ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος και ένα υπέροχο άγαλμά της, φιλοτεχνημένο από τον ισόθεο Πραξιτέλη. Εκεί ευρίσκετο και το πανάρχαιο ξόανο της Ταυρικής Αρτέμιδος. Στην Βραυρώνα της Αττικής, εκεί όπου, σύμφωνα προς τον Μύθο, έφθασε η Ιφιγένεια, η θυγατέρα του Αγαμέμνονος, όταν έφυγε από την Ταυρίδα φέροντας μαζί της το άγαλμα της Θεάς, λατρευόταν με ιδιαίτερες τιμές η Βραυρωνία Άρτεμις. Εκεί τελούντο κάθε έτος τα καλούμενα "Μικρά" Βραυρώνεια και ανά πενταετία, την δεκάτη - έκτη ημέρα του μηνός Μουνιχιώνος, τα "Μεγάλα" Βραυρώνεια. Κορυφαίοι της εορτής ήσαν οι δέκα Ιεροποιοί και οι πέντε νεαρές ιέρειες που καλούνταν "Άρκτοι" και εχόρευαν τον χορό "αρκτεύεσθαι" γύρω από το βωμό της Θεάς. Οι Ιεροποιοί εθυσίαζαν λευκή αίγα. Στον ναό της Βραυρώνας προσέφεραν στην Αρτέμιδα τους χιτώνες των γυναικών που είχαν πεθάνει κατά τον τοκετό. Επίσης, νεαρά κορίτσια των Αθηνών, οι "Άρκτοι", υπηρετούσαν την Βραυρωνία Θεά παραμένοντας στο ναό της από τα πέντε έως τα δέκα τους χρόνια. Οι μικρές Αθηναίες είχαν την ευκαιρία να γυμνασθούν και να ασκηθούν κατά τη διάρκεια της ιερής αυτής θητείας τους που αποτελούσε ένα είδος φυλετικής μύησης, έτσι ώστε να διαμορφώνουν υπερήφανο και δυναμικό χαρακτήρα, όχι πια εις το πλαίσιο της οικογενείας τους αλλά σε αυτό της κοινότητας. Γράφει ο Καρλ Κερένυϊ: "Είναι παρθένος, αλλά στις προσπάθειές της και την αγριάδα ομοιάζει με αγόρι, όπως συμβαίνει σε εκείνη την ηλικία των κοριτσιών που η Άρτεμις προστατεύει. Διηγούνταν πως εζήτησε από τον πατέρα της να της δώσει εννιάχρονα κορίτσια για συντροφιά της. Σε αυτή την ηλικία τα κορίτσια έφευγαν από τις μητέρες τους για να υπηρετήσουν την Αρτέμιδα. Στα παλαιότερα χρόνια προορίζονταν όλες γι' αυτό, αργότερα όμως μόνον μερικές. Έμεναν στην υπηρεσία της Θεάς μέχρι που έφθαναν σε ηλικία γάμου. Οι μικρές ακόλουθοι της Αρτέμιδος ονομάζονταν "άρκτοι". Και η ίδια η Άρτεμις έναν καιρό υπετίθετο ότι ήταν άρκτος -ή σε νεώτερη εποχή, όταν η πανίδα της Ελλάδας ήταν όπως σε νοτιότερα κλίματα, λέαινα.

Στην Αθήνα, όπως επίσης στην Έφεσο της Ιωνίας, εορτάζονταν προς τιμήν της Αρτέμιδος τα Ελαφηβόλια. Κατά τα πανάρχαια χρόνια συνήθιζαν, σε αυτή την εορτή, να θυσιάζουν άγρια ελάφια προς τιμήν της Θεάς. Πολύ σύντομα όμως, και προκειμένου να προστατευθεί ο πληθυσμός των ελάφων, οι θυσίες αυτές καταργήθησαν και επικράτησε το έθιμο να προσφέρουν στην Αρτέμιδα πλακούντες σε σχήμα ελαφιών, τις "Ελάφους". Στον Πειραιά ετελούντο τα Μουνίχια προς τιμήν της Μουνιχίας Αρτέμιδος με πομπή στον λόφο της Μουνιχίας, προσφορά πλακούντων και γλυκισμάτων, θυσίες αιγών, χορούς αρκτείας από γυμνές κόρες, δαδούχους και στεφανηφόρους και αγώνες εφήβων.

Η ιδία εορτή ετελείτο επίσης στην Έφεσο αλλά και σε άλλες ελληνικές πόλεις. Η Μουνιχία Άρτεμις είχε παρασταθεί στους Αθηναίους οδηγώντας τους στη νίκη κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνος. Ακόμη, στην Αττική αλλά και σε πολλές ιωνικές πόλεις ετελούντο εορτές προς τιμήν της Ταυροπόλου Αρτέμιδος με πομπές, χορούς και θυσίες ταύρων. Ιδιαίτερη και σημαντική ήταν η λατρεία της Αρτέμιδος και κατά την διάρκεια της τέλεσης των Ελευσινίων Μυστηρίων.
Προς τιμήν των δύο θείκών αδελφών, της Αρτέμιδος και του Απόλλωνος, ετελούντο εις την Αθήνα τα Θαργήλια, κατά την έκτη ημέρα του μηνός Θαργηλιώνος, με ευχαριστήριες τελετές κάθαρσης.

Στον Ορχομενό της Αρκαδίας η Άρτεμις εκαλείτο "κεδρεάτις" επειδή το ξόανό της ήταν τοποθετημένο στο κοίλωμα του κορμού ενός κέδρου.
Στο αρκαδικό όρος Κνάκαλος ετελούντο, από τα πανάρχαια έτη ως την ύστερη αρχαιότητα, ενιαύσια Ιερά Μυστήρια προς τιμήν της Αρτέμιδος. Στην Θεά Αρτέμιδα ήταν αφιερωμένο και το ιερό αρκαδικό όρος Αρτεμίσιον, δίπλα στην Μαντίνεια, την πατρίδα της ιέρειας και φιλοσόφου Διοτίμας. Στο όρος αυτό, κοντά στις πηγές του ποταμού Ινάχου (που ο Αισχύλος ονομάζει επίσης Αργείο επειδή τα ύδατά του διέσχιζαν την χώρα των Αργείων) υπήρχε ναός και άγαλμα της Αρτέμιδος.
Στην Καλυδώνα ετελούντο τα Λάφρια με πομπή όπου πρωτοστατούσε μία νεαρή ιέρεια ανεβασμένη σε άρμα που έσερναν ελάφια. Στην ιερά νήσο του Απόλλωνος, την Δήλο, ετελούντο τα Βριτομάρτια προς τιμήν της Αρτέμιδος Βριτομάρτιδος. Ακόμη, στην περιοχή Αμάρυνθος της Εύβοιας ετελούντο εορτές με συμπόσια, γυμνικούς αγώνες και θυσίες προς τιμήν της Αμαρυνθίας ή Αμαρυσίας Αρτέμιδος. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι σε όλους τους ανά την Ελλάδα ναούς της Αρτέμιδος οι λεχώνες προσέφεραν στην Θεά τους χιτώνες τους.

Ιδιαίτερη όμως υπήρξε η λατρεία της Αρτέμιδος σε δύο περίφημες ελληνικές πόλεις, την Σπάρτη και την Έφεσο.
Στην Σπάρτη υπήρχε ο ναός της Ορθίας ή Ορθωσίας Αρτέμιδος που ονομαζόταν επίσης Λυγοδέσμα επειδή το ξόανό της, όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας στα "Λακωνικά" του, ευρέθη μέσα σε έναν θάμνο λυγαριάς του οποίου τα κλαδιά ετυλίχθησαν γύρω από το ξόανο και το σταθεροποίησαν σε όρθια θέση: "ΚΑΛΟΥΣΙ ΔΕ ΟΥΚ ΟΡΘΙΑΝ ΜΟΝΟΝ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΛΥΓΟΔΕΣΜΑΝ ΤΗΝ ΑΥΤΗΝ, ΟΤΙ ΕΝ ΘΑΜΝΩΙ ΛΙΓΩΝ ΕΥΡΕΘΗ, ΠΕΡΙΕΙΛΗΘΕΙΣΑ ΔΕ Η ΛΥΓΟΣ ΕΠΟΙΗΣΕ ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΟΡΘΟΝ". Κοντά σε αυτόν το ναό ευρίσκετο το ιερό της Ειλειθυίας την οποίαν άρχισαν να λατρεύουν οι Σπαρτιάτες μετά από χρησμό που έλαβαν από το Μαντείο των Δελφών. Στον σπαρτιατικό ναό της Ορθίας Αρτέμιδος ελάμβανε χώρα η διαμαστίγωσις προς τιμήν της Θεάς. Η τελετή ξεκινούσε με τον χορό προσωπιδοφόρων νέων γύρω από το ιερό. Μετά το τέλος του χορού που εκαλείτο "δεκελιστής", οι νέοι αφιέρωναν τα προσωπεία τους στο ιερό. Κατόπιν, ορισμένοι νέοι που το είχαν οι ίδιοι επιλέξει, μαστιγώνονταν εμπρός από το βωμό της Αρτέμιδος και ενώπιον μίας ιέρειας που εκρατούσε ανά χείρας το ξόανο της Θεάς. Όσοι νέοι δεν άντεχαν μέχρι τέλους στέφονταν "βωμονίκαι". Είναι φανερό ότι ολόκληρη αυτή η τελετή παρουσιάζει και πάλι έντονες αντιστοιχίες προς τις πρωτόγονες τελετές φυλετικής μύησης.
Στην περιοχή Καρυές της Λακωνίας που είναι αφιερωμένη στην Αρτέμιδα και τις Νύμφες, λατρευόταν η Άρτεμις Καρυάτις. Γύρω από το υπαίθριο άγαλμά της οι παρθένες κόρες της Λακωνίας έστηναν κάθε χρόνο χορούς. Στην Λακωνία πάλι, εορτάζονταν επίσης προς τιμήν της Αρτέμιδος τα Κορυθάλια. Στη χερσόνησο του Ταϋγέτου, κοντά στη θάλασσα και επάνω στο ακρωτήριο, υπήρχε ναός της Δικτύννης Αρτέμιδος προς τιμήν της οποίας ετελείτο ενιαύσιος εορτή.
Στην ιωνική Έφεσο, την πατρίδα του Ηρακλείτου, λατρευόταν η Μεγάλη Θεά Άρτεμις με τους πολλούς μαστούς, η θεϊκή Τροφός των ιερών όντων (των ιερών όντων, με άλλα λόγια όλων ανεξαιρέτως των όντων). Εκεί υπήρχε και ο περίλαμπρος ναός της Θεάς που συγκέντρωνε επισκέπτες από ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο. Τα "Αρτεμίσια" είναι μία εορτή που ετελείτο παντού στην Ελλάδα αλλά τα πλέον λαμπρά γίνονταν στην Έφεσο, με αγώνες, περιφορά των αγαλμάτων της Θεάς από ιέρειες που εκαλούντο "Λόμβαι", ύμνους και προσφορές αρτιδίων, γνωστές ως "λοχίες". Οι κόρες της πόλης ελάμβαναν μέρος στην εορτή μεταμφιεσμένες σε Νύμφες. Στην Έφεσο ετελούντο επίσης τα "Εφέσια", μία περίφημη εορτή με θυσίες, προσφορές, αγώνες και ευωχίες στην οποία μετείχαν όλες οι ιωνικές πόλεις. Η εορτή αυτή καταργήθηκε βιαίως κατά την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας, από τον Ιωάννη τον επονομαζόμενο "Χρυσόστομο", με σφαγές και διώξεις των εθνικών ιερέων και ιερειών της Θεάς.
Η Άρτεμις λατρεύθηκε επίσης με ιδιαίτερες τιμές στην Τροία. Οι Λατίνοι πάλι την εγνώρισαν και την ελάτρευσαν με το όνομα Ντιάνα. Σχετικώς με τη λατρεία της Αρτέμιδος, ο Καρλ Κερένυϊ γράφει: "Η Θεά λατρεύθηκε επίσης με τις προσωνυμίες που φανερώνουν την ευχαρίστησή της σε χορούς, παράδοξες χορεύτριες και ασυνήθιστους χορευτές. Σαν Καρυάτις χαιρόταν με τους χορούς των κοριτσιών από την περιοχή Καρυές, των Καρυάτιδων, που στους εκστατικούς χορούς τους, έχοντας στο κεφάλι καλάθια από πράσινα καλάμια, έμοιαζαν με φυτά που εχόρευαν τον χορό κόρδακα κάνοντας γυναικείες κινήσεις. Προς τιμήν της επίσης έδεναν επάνω τους τα κορίτσια φαλλούς, όπως άλλωστε έκαναν και οι κωμωδοί. Σε μίαν από τις εορτές της οι άνδρες είχαν επάνω στα κεφάλια τους ελαφίσια κέρατα. Φαλλικοί χορευτές με μάσκες ελάτρευαν την θεά Κορυθαλία. Η προσωνυμία αυτή σημαίνει ό,τι και το Δαφναία. Άλλες προσωνυμίες που σχετίζονται με το φεγγάρι όπως Ηγεμόνη ή Κελαδεινή, τις είχε κοινές με τις Χάριτες. Όταν εμφανιζόταν το φεγγάρι, η Άρτεμις ήταν εκεί και τότε εχόρευαν ζώα και φυτά".
Άλλα επίθετα τα οποία αποδίδονται στην Αρτέμιδα, κάποια εκ των οποίων δεν έχουμε ακόμη αναφέρει, είναι τα εξής: άδμητος, ακαλανθίς, αγκυλότοξος, αργυροτράπεζα, αφαία, αλφειαία, αιγίναια, αγοραία, αμαρυσία, αιολόμορφος, αμφίπυρος, αιτωλή, βοηθός, βρομία, βαρύμηνις, βούβαστις, γαιήοχος, δρυμονία, δελφινία, ευστέφανος, ευπλόκαμος, εύδρομος, ευάντητος, ευπάρθενος, ελκεχίτωρ, ερημάς, ελαφιαία, εύκλεια, ενοδία, ηγεμάχη, ημερησία, ιέρεια, ιπποσόα, ιφιγένεια, ικαρία, καθαρά, κλεισία, κορυφαία, κηρκαία, κυνδιάς, λευκοφρύνη, λιμναία, λιμενοσκόπος, λητωιάς, μυκηναία, ναξιάς, νοησόος, ξανθή, ορειάς, ορεστιάς, ορειβάτις, ουρανία, πατρώα, πυρωνία, πρωτόθρονος, πολιήοχος, ποταμία, πλανώμενη, πελληναία, πότνια, πολυμέλαθρος, σαόφρων, σαρωνία, σκιαδίτις, σώτηρα, τριμάκαιρα, ταυροπόλος, ταυτόπους, ύμνια, φαεσφόρος, φιλάγρετις, χρυσίνιος, χρυσόθρονος, χρυσιοβόστρυχος, χρυσεόμετρος, χιτώνη, χησιάς, χία, χρυσηλάκατος, χθονία, Αγνή.
Πέρα από τους ιδιαίτερους ναούς της Αρτέμιδος και τους λατρευτικούς της τόπους, οι λάτρεις και οι λάτριδες της Θεάς μπορούσαν και ημπορούν πάντοτε να της αποδίδουν τιμές παντού όπου εκτείνεται ο απέραντος ναός που είναι η Φύσις.

Ουρανία Τουτουντζή (απόσπασμα από το βιβλίο "Περί της θεάς Αρτέμιδος")

 

Η Μεγάλη Θεά Φύσις

Η παρθενία της Αρτέμιδος πρέπει να ερμηνευθεί μέσα από την ταύτισή της προς την Θεά Φύση. Στην μελέτη μου σχετικώς με τα Μυστήρια των Ελλήνων, είχα ιδιαιτέρως επιμείνει στην ταύτιση των εννοιών των δύο αμιγώς ελληνικών λέξεων Φύσις και Είναι. Η ελληνική Φύσις δεν είναι απλώς η ρωμαϊκή Natura (όνομα που δηλώνει την γέννηση) αλλά κάτι ευρύτερο. Το ρήμα φύομαι (μέση φωνή του ρήματος φύω) που έχει σήμερα την έννοια του φυτρώνω, βλασταίνω, στην αρχαία ελληνική γλώσσα σημαίνει αυξάνομαι -και, μάλιστα, αυξάνομαι από τον εαυτό μου. Στον ορφικό ύμνο προς τιμήν της, η Φύσις αποκαλείται αυξιτρόφος (στίχος 17) και οι μύσται ζητούν από Αυτήν να φέρει υγεία, ειρήνη και αύξηση των πάντων (στίχος 30). Η Άρτεμις, ως παραστάστις των τοκετών, είναι η ιδία η Φύσις δηλαδή μία Θεά Αυξήτρια, μία Θεά που αυξάνει τη ζωή. Στον δέκατο-ένατο στίχο του ορφικού ύμνου προς τη Φύση, η Θεά αποκαλείται, όπως ακριβώς και η Άρτεμις, ωκυλόχεια, επειδή χαρίζει στα θηλυκά όντα εύκολο και ταχύ τοκετό. Ακόμη, η προσωνυμία παμβασίλεια (βασίλισσα των πάντων) απαντάται τόσο στον ορφικό ύμνο της Φύσης όσο και σε αυτόν της Αρτέμιδος.

Ένας γαλάτης στοχαστής, ποιητής και φυσικός επιστήμονας, ο Λουί Μενάρ, στο έργο του "Περί της ελληνικής Πολυθεΐας" παρουσίασε μία ολοκληρωμένη σύλληψη της φύσης και του έργου της Μεγάλης Θεάς: "Το θηλυκό αντίστοιχο του Απόλλωνος είναι η Άρτεμις, η αδελφή του, θυγατέρα του Διός και της Λητούς, του Ουρανού και της Νυκτός, που θα πρέπει να ελατρεύθη αρχικώς ως Σεληνιακή θεότης. Το όνομά της σημαίνει μάλλον την ανέπαφη ολότητα και δηλώνει συγχρόνως το γεμάτο φεγγάρι (πανσέληνος) και την αγνότητα. Τα συνήθη σύμβολά της, το τόξο, η φαρέτρα και η δας παραπέμπουν συγχρόνως στο φως και το κυνήγι. Η ημισέληνος είναι το τόξο της νυκτερινής παρθένου, της ατίθασης κυνηγού που διασχίζει τρέχοντας τους μεγάλους ίσκιους και διευθύνει τον χορό των αστεριών την ώρα που τα άγρια θηρία εγκαταλείπουν τα καταφύγιά τους και που οι ωχρές σεληνιακές αχτίδες φωτίζουν με ασημένια λάμψη τα πυκνά φυλλώματα των δένδρων. Στο πλευρό της τρέχει γοργά το ιερό ελάφι με τα χρυσά κέρατα, άλλο ένα σύμβολο της Σελήνης που γεμίζει .Γοργή και η ίδια ως έλαφος, υπερήφανη για την ανυπότακτη παρθενία της, βοηθά ωστόσο τις γυναίκες να γεννήσουν τα τέκνα τους αφού είναι το γέμισμα του φεγγαριού που διανοίγει στα όντα τις πύλες του βίου, κι ύστερα τρέφει αυτά τα τέκνα, τα άγει προς την ενηλικίωση και κατόπιν προς το γήρας και τον θάνατο. Οι μυστηριακές επιρροές του φεγγαριού εξηγούν τον διττό χαρακτήρα της που είναι, για τους θνητούς, ευεργετικός και θανάσιμος συγχρόνως: όπως ο αδελφός της, συντηρεί την ζωή αλλά σκοτώνει επίσης, όμως τα βέλη της σκοτώνουν ακαριαίως, χωρίς οδύνες, χωρίς τα όντα να υποφέρουν. Στην τέχνη, αναπαρίσταται κυρίως ως προσωποποίηση του νεανικού σφρίγους. Γρήγορη, ανάλαφρη, ενδεδυμένη άλλοτε μακρύ χιτώνα, άλλοτε, όπως στο άγαλμα του Λούβρου, κοντό ιμάτιο που σφίγγει τη μέση της με μία ζώνη, φορώντας κρητικά σανδάλια, με την κώμη ανασηκωμένη και ατημέλητη, βαδίζει με μεγάλα βήματα κρατώντας στο χέρι το τόξο και έχοντας την φαρέτρα στον ώμο της, στρέφει το κεφάλι μια μία ζωηρή κίνηση και αναδίδει τον αναζωογονητικό αιθέρα των δρυμών. Κομψή, με λεπτά αλλά δυνατά πόδια, με το κεφάλι ελαφρώς ανασηκωμένο ώστε να φαίνεται ο πάλλευκος λαιμός της, είναι η αυστηρή παρθένος που επιβλέπει την σκληρή εκπαίδευση των εφήβων, είναι η κουροτρόφος Θεά. Ανάμεσα σε αυτήν και τον αδελφό της μαντεύουμε τη διαφορά ανάμεσα στην ολοδιάφανη λάμψη της ημέρας και τις αγνές αστρικές λάμψεις της νύκτας".

Η Άρτεμις είναι το σκοτεινό και υγρό ρίγος των δρυμών, η μαρμαρυγή των άστρων, η λαχανιαστή ανάσα των θηρίων που άλλοτε την πλησιάζουν για να αγγίξουν με το τρίχωμά τους τον φτιαγμένο από φως και αιθέρα χιτώνα της και άλλοτε ματαίως τρέχουν να σωθούν από το αλάθητό της τόξο. Αυτή κάνει τις κόρες να αναπηδούν αλαφιασμένες από τις κλίνες τους και να τρέχουν μέσα στη νύκτα για να ερωτήσουν τη Σελήνη... Επάνω στη θάλασσα χαράζει την ατραπό του φεγγαριού, χρυσή βροχή στο αργυροκύανο ύδωρ, που όποιος την ακολουθήσει ανακαλύπτει κόσμους νέους, διαβαίνει τις αόρατες πύλες που χωρίζουν τον ουρανό από το πέλαγος και διασχίζει γαλαξίες άγνωστους, ονειρογέννητους. Μαζί με τον ξανθό αδελφό της, τον ωραίο και ευγενή Απόλλωνα, υπόσχονται την αιωνία εναλλαγή της ημέρας και της νύκτας μέσα στην ενοποιούσα ακινησία του Παρόντος. Είναι το κλαύμα που χαρίζει την πρώτη ανάσα στα νεογέννητα τέκνα των θνητών: "ΚΛΑΥΣΑ ΤΕ ΚΑΙ ΚΩΚΥΣΑ ΙΔΩΝ ΑΣΥΝΗΘΕΑ ΧΩΡΟΝ", έκλαυσα και εθρήνησα όταν είδα ασυνήθιστο χώρο, έγραφε ο Εμπεδοκλής εννοώντας τον πρώτο θρήνο των νεογνών που εξέρχονται από της μήτρας τα οικεία σκότη προς το άγνωστο, δεινό φως του κόσμου των θνητών. Είναι ακόμη το ηχηρό γέλιο της λεχώνας που πρωτοφέρει στον μαστό της το νεογέννητο βρέφος: ένα γέλιο που φωτίζει το Είναι. Επάνω στα όρη, μέσα στους δρυμούς, είναι ο αγώνας και η ιερή αγωνία του νεογέννητου ελαφιού να πρωτοσταθεί στα πόδια του, υπό το τρυφερό βλέμμα της δικής του μητέρας. Είναι η άγρια σκέψη, ο άγριος βίος, οι πρωτόγονοι άνθρωποι των δρυμών, αλλά είναι συγχρόνως ο πρώτος θεσμός, το πρώτο θεμέλιο της κοινοτικής ζωής, διότι είναι η Θεά της φυλετικής μύησης των εφήβων. Είναι Θεά Κουροτρόφος με πολλούς μαστούς, είναι Αμαζόνα, είναι Θεά της Ειρήνης και Θεά του Πολέμου διότι το κυνήγι αποτελεί μία δραστηριότητα ειρηνική και πολεμική συγχρόνως: ειρηνική επειδή έχει να κάνει με τη διατροφή και οι άνδρες της φυλής φεύγουν για το κυνήγι όταν δεν είναι αναγκασμένοι να φύγουν για τη μάχη, πολεμική επειδή και το κυνήγι είναι μάχη, είναι ένας πόλεμος με το θήραμα. Ας σημειωθεί μάλιστα ότι το κυνήγι, έτσι όπως το διεξήγαγαν κατά την αρχαιότητα, αποτελούσε μία κανονική μάχη κατά την οποίαν το θήραμα είχε πάντοτε μία δυνατότητα να ξεφύγει όπως και υπήρχε πάντοτε η πιθανότητα του θανάσιμου τραυματισμού του θηρευτή· ουδεμία σχέσις υπάρχει δηλαδή με αυτό που συμβαίνει σήμερα (στις περισσότερες κοινωνίες, τις ακατανοήτως χαρακτηριζόμενες ως "πολιτισμένες") όπου ένα πλήθος ανεγκέφαλων βαρβάρων εξοπλισμένων με όπλα που τους επιτρέπουν να φονεύουν από πολύ μεγάλες αποστάσεις οτιδήποτε κινείται, επιδίδονται σε μία δολοφονική και οικολογικώς ανεπίτρεπτη πια δραστηριότητα, με σκοπό όχι πια την εξασφάλιση της τροφής αλλά απλώς και μόνον την χαμηλού επιπέδου διασκέδασή τους.

Άλλοτε παραστάτις των τοκετών και άλλοτε φύλακας της αγνότητας των κοριτσιών, η Άρτεμις είναι αυτή η οποία ενοποιεί την πολλαπλότητα και διαφοροποιεί την ενότητα οδηγώντας όμως τελικώς τα πάντα στο Ένα που είναι το Είναι. Είναι αυτή που εξαγνίζει διότι το Είναι είναι το κατ' εξοχήν αγνό, το κατ' εξοχήν αγαθό. Στα Ελευσίνια Μυστήρια κρατά αναμμένη τη δάδα της. Στους δρυμούς αναστενάζει με τον Άνεμο. Είναι πάντοτε Αυτή, της Λητούς η σεμνή και άγρια θυγατέρα, του Διός το αδάμαστο τέκνο. Είναι το φευγαλέο άρωμα του Παρόντος, η ακινησία πίσω από την εναλλαγή των εποχών, ο μόνος αληθινός χρόνος που είναι η αρχή, δηλαδή η διάνοιξη της δυνατότητας των όντων να είναι. Είναι αυτή η οποία καταργεί το (τόσο αυθαίρετο και τόσο ασαφές) όριο ανάμεσα στην ύλη και το πνεύμα, αυτή η οποία, ούσα καθάριο ήθος και αρετή, περιγελά τις ηθικές που τόσο αστόχαστα επινοούν οι άνθρωποι για να λησμονούν ακόμη περισσότερο το Είναι. Όπως ο Ήλιος την ημέρα, έτσι κι εκείνη βλέπει την νύκτα τα πάντα. Είναι η νυκτερινή βλάστηση των σπόρων, ο ήχος του βλαστού που ανορθώνεται, η ζωογόνος υγρασία. Είναι η αιωνία νεότης και ο αέναος θάνατος που αναγεννά την ζωή μέσα στην ακινησία του Είναι.
Ας μην έχουμε, λοιπόν, σκοτεινή γνώμη για τους Θεούς. Γνωρίζοντας την φύση της Αρτέμιδος αλλά και όλων των Αθανάτων δύναται ο θνητός νους να κατανοήσει και τη δική του φύση όπως επίσης τη λειτουργία και τους Νόμους που διέπουν τον Κόσμο. "Οι Έλληνες Θεοί", γράφει ο Βλάσης Ρασσιάς, "δεν είναι μήτε θεοποιημένοι θνητοί, όπως δεν είναι επίσης χαριτωμένα ή απλώς ευφυή σύμβολα ή αρχέτυπα, αλλά αντίθετα ήσαν, είναι και φυσικά στην αιωνιότητα θα συνεχίσουν να είναι, πανταχού παρούσες και παντοδύναμες Κοσμικές Ενέργειες και ζώσες Οντότητες και Ιδέες που αποκαλύπτονται σε όλο τους το μεγαλείο στους θρησκευτές τους, σε κάθε στιγμή της καθημερινής ζωής, αρκεί βεβαίως εκείνοι να διαθέτουν την πρέπουσα Αρετή και διαύγεια Ψυχής".

Οι Αθάνατοι Θεοί, όπως τους συνέλαβε ο ελληνικός πολιτισμός, είναι παρόντες στο πλευρό των ανθρώπων την κάθε στιγμή του βίου τους· παρευρίσκονται με προσήνεια στα συμπόσια των θνητών και είναι παραστάτες τους παντοτινοί. Από το φερέσβιο χώμα όπου θάλλουν της ζωής οι βλαστοί έως τα ουράνια σώματα, τους αστέρες, τους πλανήτες και τους Ηλίους, τα ηλιακά συστήματα και τους γαλαξίες, ακούγεται η ιερά φωνή του Είναι να υμνεί, στην αιωνιότητα, τους Αθανάτους Φίλους μας:
"ΑΡΤΕΜΙΝ ΥΜΝΕΙ ΜΟΥΣΑ ΚΑΣΙΓΝΗΤΗΝ ΕΚΑΤΟΙΟ,
ΠΑΡΘΕΝΟΝ ΙΟΧΕΑΙΡΑΝ, ΟΜΟΤΡΟΦΟΝ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ,
Η Θ' ΙΠΠΟΥΣ ΑΡΣΑΣΑ ΒΑΘΥΣΧΟΙΝΟΙΟ ΜΕΛΗΤΟΣ
ΡΙΜΦΑ ΔΙΑ ΣΜΥΡΝΗΣ ΠΑΓΧΡΥΣΕΟΝ ΑΡΜΑ ΔΙΩΚΕΙ
ΕΣ ΚΛΑΡΟΝ ΑΜΠΕΛΟΕΣΣΑΝ, ΟΘ' ΑΡΓΥΡΟΤΟΞΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝ
ΗΣΤΑΙ ΜΙΜΝΑΖΩΝ ΕΚΑΤΗΒΟΛΟΝ ΙΟΧΕΑΙΡΑΝ.
ΚΑΙ ΣΥ ΜΕΝ ΟΥΤΩΩ ΧΑΙΡΕ ΘΕΑΙ Θ' ΑΜΑ ΠΑΣΑΙ ΑΟΙΔΗ·
ΑΥΤΑΡ ΕΓΩ ΣΕ ΠΡΩΤΑ ΚΑΙ ΕΚ ΣΕΘΕΝ ΑΡΧΟΜ' ΑΕΙΔΕΙΝ,
ΣΕΥ Δ' ΕΓΩ ΑΡΞΑΜΕΝΟΣ ΜΕΤΑΒΗΣΟΜΑΙ ΑΛΛΟΝ ΕΣ ΥΜΝΟΝ"

(: "Την Άρτεμιν ύμνησε Μούσα, την αδελφή του Εκάτου
την τοξότρια παρθένο, ομογάλακτη του Απόλλωνος,
που αφού τους ίππους ξεδιψάσει στον Μέλητα με τους πολλούς σχίνους,
γοργά το ολόχρυσό της άρμα από τη Σμύρνη οδηγεί
έως την αμπελόφυτη Κλάρο, όπου ευρίσκεται ο αργυρότοξος Απόλλων
αναμένοντας εκεί την αλάθευτη τοξότρια.
Χαίρε Θεά και μαζί σου ας χαίρουν όλες οι Θεές·
όμως εγώ από εσένα να υμνώ αρχίζω
κι' αφού με το άσμα μου σε υμνήσω θα περάσω σε άλλον ύμνο").

Ουρανία Τουτουντζή (απόσπασμα από το βιβλίο "Περί της θεάς Αρτέμιδος")